Wat is dementie?

Symptomen van dementie

Hoe herken je dementie? Wanneer hoort vergeetachtigheid bij het normale verouderingsproces en wanneer zijn het symptomen van dementie? De ziekte begint vaak sluipend met stoornissen in het geheugen. Naarmate de ziekte vordert, verliest de persoon met dementie steeds meer vaardigheden en raakt deze uiteindelijk volledig afhankelijk van anderen. Bij sommige mensen verloopt de achteruitgang heel snel, terwijl anderen nog jarenlang een relatief gewoon leven kunnen leiden. In de laatste fase nemen de krachten van iemand met alzheimer zo sterk af dat algemene verzwakking de doodsoorzaak kan zijn. Vaak komen er in de laatste fase ook slikproblemen voor, die luchtwegontstekingen kunnen veroorzaken, of evenwichtsproblemen die tot ernstige valongelukken kunnen leiden.

Alzheimer Nederland heeft tien symptomen van dementie op een rij gezet, zodat beginnende dementie zo snel mogelijk herkend wordt. Heeft iemand een of meer van deze symptomen en is iemands gedrag anders dan een aantal jaar geleden, dan is het advies om een afspraak te maken met de huisarts.

De symptomen en signalen van dementie:

Vergeetachtigheid: Een van de meest voorkomende kenmerken bij dementie is het vergeten van nieuwe informatie. Ook belangrijke feiten of gebeurtenissen uit het eigen leven vergeten, duidt op geheugenproblemen. Bijvoorbeeld als je naaste niet meer weet welke dag van de week het is en dat steeds opnieuw vraagt. Met de geheugentest op de website van Alzheimer Nederland kom je te weten of er sprake is van normale vergeetachtigheid of dat er mogelijk meer aan de hand is.
Dingen lukken minder goed: Hobby’s, zoals breien, gaan moeizamer. De financiële administratie is een rommeltje. Koffiezetten roept vragen op en iets plannen blijkt steeds vaker een probleem. De dingen die altijd zo vanzelfsprekend waren, lukken niet meer of niet goed meer. Als dagelijkse handelingen ineens opvallend veel moeite kosten, kan dit een symptoom zijn van dementie.
Verdwalen in tijd en plaats: Even niet weten waarom je ook alweer naar boven bent gelopen is normaal. Maar verdwalen op de vaste route van de supermarkt naar huis is zorgwekkend. Iemand met dementie kan ook meer moeite krijgen met klokkijken of zeggen welke dag, welk seizoen of welk jaar het is.
Taalproblemen: Een kenmerk van dementie is dat iemand gesprekken steeds moeilijker kan volgen. Soms stopt iemand midden in een gesprek omdat ze niet meer weet hoe het verder moet. Mensen met dementie kunnen zich namen van mensen of gebruiksvoorwerpen niet meer herinneren. Praten gaat minder vloeiend en ook het handschrift is niet meer zo duidelijk als het was.
Spullen kwijtraken: Het handtasje in de koelkast, de portemonnee in de oven en het kunstgebit in de linnenkast… Iemand met dementie raakt spullen kwijt en kan deze niet meer vinden. Vaak kan ze zich ook niet meer herinneren waarom ze het gezochte voorwerp op die ongewone plek heeft neergelegd.
Verminderd beoordelingsvermogen: Iemand met dementie kan situaties niet meer goed inschatten en moeilijker keuzes maken. Je naaste kan hierdoor bijvoorbeeld aanbiedingen verkeerd beoordelen en komt dan thuis met zaken die niet nodig zijn. De bedragen kunnen soms flink oplopen.
Terugtrekken uit sociale activiteiten: Iemand met dementie wil niet mee op visite. Ze zoekt redenen om niet naar de bridgeavond te hoeven en urenlang voor de televisie zitten is eerder gewoonte dan uitzondering. Dit lijkt op desinteresse of luiheid, maar in feite is het faalangst. Je terugtrekken uit het sociale leven is veiliger voor iemand met dementie, omdat het falen voorkomt.
Veranderingen in gedrag en karakter: Dementie kan het gedrag en het karakter aantasten. Daardoor krijg je te maken met onverwachte stemmingswisselingen en verward, achterdochtig, depressief of angstig gedrag. Je naaste kan ineens boos of verdrietig zijn of ongeremd dingen doen die ze anders nooit deed.
Onrust: Het lijkt of iemand met dementie steeds iets zoekt, moet opruimen of iets anders moet doen. Dat uit zich in onrust en veel heen en weer lopen. Dat onrustige gevoel leidt vaak tot slaapproblemen.
Visuele problemen: Iemand met dementie kan moeite krijgen met lezen, afstanden inschatten en kleur of contrast onderscheiden. Dat terwijl de ogen op zich goed werken. Soms herkent iemand met dementie zichzelf niet meer in de spiegel.

De ziekte van Alzheimer en dementie

Dementie en alzheimer worden vaak in één adem genoemd. Maar dementie en de ziekte van Alzheimer zijn geen synoniemen van elkaar. Alzheimer is een vorm van dementie, maar niet alle vormen van dementie zijn Alzheimer. Er zijn meer dan 50 vormen van dementie. Helaas is dementie (nog) niet te genezen, dit geldt voor alle vormen van dementie.

De ziekte van Alzheimer is de bekendste en meest voorkomende vorm van dementie. Ongeveer 70 procent van de mensen met dementie heeft de ziekte van Alzheimer. De aandoening is vernoemd naar Alois Alzheimer, een Duitse psychiater en neuropatholoog. Bij de ziekte van Alzheimer ontstaan er in de zenuwcellen van de hersenen ophopingen van een bepaald eiwit (beta-amyloïd); de afbraak van dit eiwit verloopt niet goed. Er ontstaat ook een soort kluwen van draadvormige eiwitten (tangles) in de zenuwcellen zelf, waardoor de cel sterft.

Andere veelvoorkomende vormen van dementie zijn vasculaire dementie, Lewy body dementie en fronto-temporale dementie.

Omdat alzheimer de meest voorkomende vorm van dementie is, wordt daar veel onderzoek naar gedaan. Alzheimer Nederland investeert in onderzoek naar de vele vormen van dementie in de hoop een remedie te vinden tegen deze ziektes.

Vasculaire dementie

Vasculaire dementie is een van de meest voorkomende vormen van dementie. De ziekte wordt veroorzaakt door een probleem in de bloedvoorziening van de hersenen. Problemen in de bloedstroom kunnen tot een zuurstoftekort in bepaalde hersengebieden leiden, waardoor hersencellen afsterven. Deze problemen ontstaan wanneer de vaatwanden stugger worden door aandoeningen als aderverkalking, een embolie of trombose. Hersencellen kunnen niet herstellen en ook niet worden vervangen als ze afsterven. Veel mensen met vasculaire dementie hebben een voorgeschiedenis van hart- en vaatziekten. Kenmerkend voor deze ziekte is dat het plotseling begint (als gevolg van herseninfarcten) en stapsgewijs verloopt. Iemand kan tussendoor periodes hebben waarin ze merkbaar beter functioneert.

Vasculaire dementie begint meestal bij mensen tussen 65 en 75 jaar, maar kan ook op jongere leeftijd voorkomen. Mannen krijgen iets vaker te maken met deze vorm van dementie dan vrouwen. Vasculaire dementie is vaak een gevolg van hersenschade die veroorzaakt wordt door TIA’s of een beroerte. De symptomen zijn afhankelijk van de plekken in de hersenen die zijn beschadigd.

Als eerste valt vaak op dat iemand trager gaat denken, spreken en handelen. Ze kan zich waarschijnlijk ook moeilijker concentreren. Vaak heeft ze ook lichamelijke symptomen door de hersenbeschadiging. Bijvoorbeeld verlammingssymptomen, spierverstijving, gevoelsverlies, zachte stem of epilepsieaanvallen. Bij beschadiging van andere hersendelen kan iemand vooral last hebben van afasie: niet de juiste woorden kunnen vinden en/of niet op woorden kunnen komen.

In het begin is er bij de persoon zelf ook het besef dat zij dementeert, wat kan leiden tot een depressie. Het is belangrijk deze onderliggende depressie te behandelen. Dat gebeurt meestal met medicijnen. Als de depressie afneemt, zal ze waarschijnlijk weer beter gaan functioneren.

De behandeling van vasculaire dementie richt zich meestal op de onderliggende ziektes en de bijkomende symptomen, zoals een depressie, angstige gevoelens of hallucinaties. Daarnaast is het belangrijk om de levensstijl aan te passen: stoppen met roken, bij overgewicht afvallen, voldoende bewegen, goede voeding, matig alcoholgebruik.

Lewy body dementie

Lewy body dementie wordt vaak verward met Parkinson. Ook bij Parkinson ontstaat later in het proces een vorm van dementie. De symptomen bij Lewy body dementie lijken erg op de symptomen van de ziekte van Parkinson, zoals: tremors, stijfheid, langzaam bewegen, gebogen houding en een afwijkende manier van lopen. Bij Lewy body dementie is kenmerkend dat er schommelingen zijn in de geestelijke achteruitgang. In het begin zijn er geen geheugenproblemen of problemen met het uitvoeren van handelingen. Vaak begint het met aandacht stoornissen en visuele hallucinaties. Het behandelen van deze hallucinaties is complex, omdat deze patiënten vaak erg gevoelig zijn voor de bijwerkingen van de medicijnen tegen hallucinaties. De geestelijke achteruitgang kan van dag tot dag verschillen.

Symptomen kunnen ook zijn: verwardheid, depressie of wanen.

Lewy body dementie ontstaat door eiwitafzettingen (Lewy bodies) in de zenuwcellen van de hersenen. Deze afwijkingen komen vooral voor in de hersenschors. Het lijkt een natuurlijke reactie van de hersencellen op bijvoorbeeld de aanwezigheid van een giftige stof.

Bij de ziekte van Parkinson zitten de Lewy bodies vooral in de middenhersenen, waar het bewegen wordt geregeld.

Als iemand voor of binnen een jaar na de diagnose Parkinson dementiesymptomen krijgt, dan spreekt men van Lewy body dementie. Heeft iemand al de ziekte van Parkinson en krijgt later dementie symptomen, dan noemt men dit Parkinson dementie.

Fronto-temporale dementie (ziekte van Pick)

Fronto-temporale dementie (FTD), ook wel genoemd de ziekte van Pick (spreek uit: Piek) of frontaalkwabdementie. Bij deze vorm van dementie zijn vooral de voorste hersengebieden beschadigd; deze hersengebieden zijn verantwoordelijk voor besluitvorming en gedrag, emotionele reacties en taalvaardigheid. Kenmerkend voor FTD is dus vooral persoonlijkheids- en gedragsverandering. Het geheugen is vaak nog redelijk goed. Welke symptomen als eerste optreden, is afhankelijk van het deel van de hersenen dat als eerste wordt aangetast. Het verloop van deze vorm van dementie is onvoorspelbaar.

Veel mensen met fronto-temporale dementie zijn nog relatief jong: tussen de 40 en 60 jaar. Na de ziekte van Alzheimer komt deze vorm van dementie het meest voor bij jongere mensen.

In 25 tot 40 procent van alle gevallen wordt FTD veroorzaakt door een afwijkend gen en komt FTD bij meerdere leden van een familie voor.

De behandeling richt zich vooral op het onderdrukken van de symptomen van gedragsverandering door middel van medicijnen.

Uitingsvormen van fronto-temporale dementie:

Veranderingen in gedrag, persoonlijkheid en emoties. Iemand reageert steeds onvoorspelbaarder, ongeremder of juist dwangmatiger. Ze heeft moeite situaties te beoordelen. Dit kan zich op verschillende manieren uiten: ongepaste risicovolle acties, ongevoeligheid, apathie of dwangmatig gedrag.
Veranderingen in taalvaardigheid zoals spreken, begrijpen, lezen en schrijven. Dit heet primair progressieve afasie (PPA) en is een vorm van semantische dementie (de achteruitgang in het begrijpen en gebruiken van woorden en taal). Iemand krijgt moeite met het vormen van zinnen, kan steeds moeilijker antwoord geven op vragen, steeds dezelfde woorden gebruiken of woorden herhalen. Ze begrijpt in het begin nog wel wat je bedoelt en de geheugenproblemen ontstaan ook pas later in het proces.
Veranderingen in motoriek. Iemand krijgt steeds meer moeite met bewegen: ze heeft last van trillingen, loopt moeilijk, valt vaak en heeft problemen met de coördinatie. Dit wordt wel het corticobasaal syndroom genoemd; problemen door het afsterven van hersencellen in een hersenhelft.

Syndroom van Korsakov

Het syndroom van Korsakov is strikt genomen geen vorm van dementie. We benoemen het hier toch, omdat de symptomen van het syndroom van Korsakov erg lijken op die van dementie.

Korsakov wordt veroorzaakt door een ernstig vitamine B1 tekort. Dit is meestal het gevolg van langdurig overmatig alcoholgebruik in combinatie met te weinig en ongezond eten. In sommige gevallen kan een ernstig tekort aan vitamine B1 ook ontstaan door zware maag-darmproblemen, anorexia of een hongerstaking. Door het gebrek aan vitamine B1 wordt een deel van de zenuwcellen in de hersenen aangetast. Hierdoor ontstaat geheugenverlies, het verlies van het lerend vermogen en kan iemand alledaagse handelingen niet meer goed uitvoeren.

Korsakov kan op iedere leeftijd optreden, maar hoe ouder iemand is en hoe langer ze een alcoholprobleem heeft, hoe groter het risico. De meeste Korsakov-patiënten zijn ouder dan 45 jaar. Het Korsakovsyndroom is geen progressieve ziekte zoals de ziekte van Alzheimer. Het is niet te genezen, maar iemand kan nog jaren leven met dit syndroom. Voorwaarde is wel dat ze stopt met het drinken van alcohol. Door te stoppen en gezond te eten kan de gezondheidstoestand verbeteren. Als dat niet lukt, kan haar leven totaal ontwricht raken. Opname in een gespecialiseerde instelling is dan meestal noodzakelijk.

Symptomen van Korsakov

De geheugenproblemen en andere symptomen lijken erg op dementie. Korsakov ligt meer voor de hand dan dementie als iemand:

een alcoholverslaving heeft en te weinig en ongezond eet;
door andere ziektes als anorexia of maag-darmproblemen een vitamine B1 tekort heeft;
steeds slechter voor zichzelf zorgt;
geheugenverlies heeft (kortetermijngeheugen);
geen inzicht in haar conditie heeft (‘ik heb geen geheugenproblemen’);
geen nieuwe dingen kan aanleren;
de chronologische volgorde van gebeurtenissen niet goed kan weergeven;
moeite heeft met alledaagse handelingen, zoals aan- en uitkleden;
klachten krijgt aan hart, lever of alvleesklier;
steeds moeizamer beweegt;
snel verdrietig is, prikkelbaar of opvliegend is, apathisch of ongeremd gedrag vertoont;
confabuleert (gaten in het geheugen opvult met verzinsels).

Je kunt Korsakov voorkomen door ervoor te zorgen dat iemand dagelijks voldoende vitamine B1 binnen krijgt. Dat zal waarschijnlijk een lastige opgave zijn, omdat ze door de alcohol geen behoefte aan eten heeft. Daarnaast zul je, om het syndroom te voorkomen, ook de symptomen van Wernicke-encefalopathie moeten herkennen. Dit is een voorloper van Korsakov en kenmerkt zich door:

Verwardheid, desoriëntatie en geheugenverlies.
Ondervoedingssymptomen.
Coördinatieproblemen en ongecontroleerde bewegingen.
Plotselinge, ongecontroleerde oogbewegingen of verlamming van de oogspier.

Heb je een vermoeden van Wernicke, schakel dan meteen een arts in. Met extra vitamine-injecties kan worden voorkomen dat iemand Korsakov ontwikkelt.

Waar kun je terecht?

Diagnose, onderzoek en behandeling:

De huisarts.
Een medisch specialist in het ziekenhuis, na verwijzing door de (huis)arts.

Verpleging en/of verzorging thuis:

Een hbo-wijkverpleegkundige kan een indicatie stellen voor thuiszorg.
Vind een wijkverpleegkundige via je huisarts, via onze Zorgzoeker of zoek zelf binnen jouw gemeente naar een wijkverpleegkundige.

Ondersteuning in het huishouden, begeleiding, dagbesteding, mantelzorgondersteuning of respijtzorg (zoals logeeropvang):

Hiervoor verwijzen wij je naar het Wmo-loket van jouw gemeente. Hoe de gemeente dit ingevuld heeft, verschilt per gemeente.
Mantelzorgondersteuning wordt soms ook vanuit een aanvullende verzekering vergoed. Ga voor meer informatie naar onze pagina over mantelzorg of bekijk de vergoedingen in onze Zorgzoeker.
MantelzorgNL is een landelijke belangenvereniging voor mantelzorgers. Zij hebben een speciaal spreekuur voor alle mantelzorgers. Ook geven ze juridisch advies aan mantelzorgers.
Zorgbelang is een landelijke belangenvereniging voor zorgvragers en heeft verschillende lokale steunpunten waar zorgvragers met hun vragen terecht kunnen.

Casemanager Dementie:

In bepaalde situaties kan er een Casemanager Dementie ingezet worden. Bespreek dit met de huisarts en/of de wijkverpleegkundige. Een casemanager kan je ondersteunen en begeleiden waar nodig en kan het aanspreekpunt zijn voor jou, jouw mantelzorger(s) en jouw zorgaanbieder(s). Een casemanager zorgt voor coördinatie en afstemming van de zorg die je nodig hebt. De kosten van de casemanager worden vergoed vanuit de basisverzekering.

Hulpmiddelen, Therapie, vervoer:

Vergoeding is eventueel mogelijk vanuit de zorgverzekering of via de gemeente. Dit is afhankelijk van de voorwaarden en situatie. Bekijk onze pagina over vervoer of bekijk onze vergoedingen in de Zorgzoeker.

Medisch verblijf, tijdelijk en/of langdurig:

Zorgverzekering: eerstelijnsverblijf, ziekenhuis, revalidatie.
Wet maatschappelijke ondersteuning (gemeente): kortdurend verblijf (bijvoorbeeld dagopvang), logeeropvang (in het kader van respijtzorg).
Wet langdurige zorg (CIZ/Zorgkantoor): als er langdurig zorg nodig is met 24-uurs toezicht en als iemand de eigen regie niet meer kan voeren.